در سیاست کلان آن دوران نیز انگیزه ای برای سرمایه گذاری صنعتی با هدف استقلال این بخش از بیگانگان مد نظر نبود لذا مدیران بیشتر تمایل به مصرف کالاهای خارجی داشتند.
ارمغان بزرگ انقلاب اسلامی برای ایران رشد صنعتی و فاصله گرفتن از اتکا به درآمدهای نفتی بود. ایران کشوری مستعد و غنی از ذخایر معدنی و نفتی به شمار می رود که می تواند زمینه ساز توسعه رسته های مختلف تولید و توقف خام فروشی باشد. بر همین اساس ظرف چهار دهه گذشته در این حوزه گامهای بلندی برداشته شده است.
رشد صنعت در ایران در چارچوب تلاشهای نظام جمهوری اسلامی به قدری سریع و پرشتاب بود که علاوه بر ساخت شهرکهای صنعتی متعدد در حاشیه شهرهای کشور، ساخت مجموعه ‌های تولیدی در روستاها نیز به یک برنامه مستمر تبدیل شد، ضمن اینکه تولیدات ایران در بسیاری از موارد به خارج از کشور نیز صادر گردید.
ساخت هواپیما و بالگرد سبک و نیمه سنگین، ساخت کشتی و تولید انواع قایق برای نخستین بار در کشور، افزایش تولید سیمان از 6.3 میلیون تن به حدود 80 میلیون تن در سال، افزایش تولیدات معدنی از 20 میلیون تن در سال به 220 میلیون تن، افزایش تولید و صادرات خودرو سبک و سنگین، افزایش انواع واحدهای تولید لوازم خانگی و صنعتی و دهها مورد مشابه از دیگر افتخارات صنعتی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می ‌روند.
افزایش و توسعه پالایشگاهها و مراکز پتروشیمی، ساخت 40 کارخانه بزرگ نفت و گاز و پتروشیمی در کشور و نیز اجرای طرحهای بزرگ فولادی در چندین نقطه مستعد بخش دیگری از اقدامات زیربنایی پس از انقلاب اسلامی است که در مجموع باعث شده تا میزان خودکفایی ایران در صنعت نفت از چهار درصد سال 1357 به 80 درصد کنونی ارتقا یابد و تولیدات پتروشیمی نیز از چهار میلیون تن سال 1357 به 38 میلیون تن پس از انقلاب برسد.
هم اکنون 84 هزار و 961 واحد صنعتی با سرمایه گذاری 375 هزار میلیارد تومان و اشتغالزایی برای دو میلیون و 547 هزار و 653 نفر در کشور وجود دارند که از این تعداد پنج هزار و 662 واحد صنعتی فعال با سرمایه گذاری 16.8هزار میلیارد تومان و اشتغالزایی برای 193 هزار و 948 نفر در خراسان رضوی مستقرند.
همچنین بر اساس آمار بانک مرکزی در سال 1356 تولید ناخالص داخلی ایران 119 هزار میلیارد تومان بود که این رقم در سال 1393 به 203 هزار میلیارد تومان رسید.
تولید ناخالص داخلی خراسان رضوی نیز سال 1393 حدود 626 هزار و 47 میلیارد ریال بود که سهم آن از کل کشور 4.86 درصد است.

* وضعیت صنعت خراسان در سال 1357
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: در سال 1357 تعداد 82 واحد صنعتی با سرمایه 266 میلیارد ریال و اشتغال 10 هزار و 316 نفر در استان خراسان (قبل از تقسیم) فعال بود.
راضیه علیرضایی افزود: مهمترین تولیدات استان در سال 1357، روغن نباتی، آرد و سیمان با سرمایه گذاری هزار و 738 میلیارد ریال به شمار می رفت که در مجموع برای 928 نفر شغل ایجاد کرده بود و استان سهمی در بهره برداری از معادن غنی خود بویژه سنگ آهن نداشت.
وی بیان کرد: استان خراسان به دلیل دور بودن از مرکز و عدم توجه مسئولان وقت در قبل از انقلاب به توسعه صنعتی این بخش از کشور، از سهم مناسبی برخوردار نبود.
وی اظهار داشت: در دوران جنگ نیز خراسان بهره مناسبی از سرمایه گذاریهای دولتی نبرد ، لذا سرمایه گذاری استان بیشتر براساس حمایت های بخش خصوصی پایه گذاری گردید.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: با توجه به هدف اصلی به منظور توسعه متوازن در خراسان، پرکردن شکاف بین این استان و استانهای توسعه یافته به لحاظ برخورداری از صنایع بزرگ پتروشیمی و نفت و حمایت های دولتی، راهبرد توسعه صنعتی خراسان بر مبنای توسعه معادن و صنایع معدنی پایه گذاری شد.
علیرضایی اظهار داشت: توسعه صنایع معدنی می توانست از یکسو باعث توسعه متوازن خراسان و جلوگیری از مهاجرت به مرکز استان و افزایش اشتغال شود و از سوی دیگر مانع از خام فروشی مواد معدنی شده و ارزش افزوده بالاتری را نصیب این منطقه کند.

* اقدامات برای توسعه صنعتی خراسان رضوی
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: در این راستا از 64 نوع ماده معدنی شناخته شده در کشور 46 نوع ماده معدنی در شهرستان های استان نظیر معدن سنگ آهن در سنگان شهرستان خواف، معادن سیلیس در شهرستان تربت جام، معدن سنگ آهن هماتیت در شهرستان تایباد، معدن مس در شهرستان های کاشمر و بردسکن، معادن کائولین و معادن سنگ در شهرستان گناباد، معادن سنگ و طلا در شهرستان تربت حیدریه و معادن دیگری در نقاط مختلف شناسایی و واحدهای فرآوری در کنار معادن ایجاد شد.
علیرضایی اظهار داشت: برای کمک به سرمایه گذاران در تمام مناطق محروم و مرزی استان با کمک وزارت متبوع و سازمان توسعه صنایع معدنی و معادن، آزاد سازی مناطق معدنی به مساحت 11 هزار و 290 کیلومتر مربع در شهرستان های کاشمر ، تربت حیدریه و نیشابور و در کنار آن مطالعات پهنه اکتشافی ژئوفیزیک هوائی سنگان انجام شد.
وی بیان کرد: در این راستا تاکنون ظرفیت تولید 12.4 میلیون تن کنسانتره آهن و 15 میلیون تن گندله در کنار معادن سنگ آهن خراسان رضوی و ظرفیت سازی لازم برای تولید در این بخش تا سقف 22.7 میلیون تن کنسانتره و 21.7 میلیون تن گندله انجام شده که طی سالهای آتی به بهره برداری خواهد رسید.
وی ادامه داد: در شهرستان فریمان برای اولین بار راه اندازی واحد تولید شیشه جام (فلوت کاویان) با سرمایه گذاری 25 هزار و 760 میلیارد ریال و ظرفیت 200 هزار تن تولید شیشه در سال برای 415 نفر شغل ایجاد کرده است.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: همچنین در مناطق کمتر توسعه یافته استان نظیر شهرستان تربت جام احداث واحدهای تولید فرآوری سیلس و تولید شیشه به ظرفیت 500 هزار تن سلیس و 200هزار تن شیشه در سال با سرمایه گذاری پنج هزار و 440 میلیارد ریال، زمینه اشتغال بیش از 600 نفر را فراهم کرده است.
وی افزود: در مجموع با صدور پروانه بهره برداری برای پنج واحد عمده تولیدی در کنار معادن سیلیس استان برای تولید انواع شیشه شامل شیشه عایق، نشکن ساختمانی و ضد گلوله، ظرفیت تولید در این بخش به 26 هزار تن رسیده است.
علیرضایی اظهار داشت: صنعت سیمان استان با داشتن هفت واحد تولیدی با ظرفیت تولید اسمی 8.5 میلیون تن در سال و اشتغال 2 هزار و 150 نفر، سرمایه گذاری 15 هزار و 50 میلیارد ریال در صنعت استان را به خود اختصاص داده است که از این منظر خراسان رضوی هشت درصد تولید سیمان در کشور را در اختیار دارد و سومین استان تولید کننده سیمان بعد از اصفهان و تهران است.
وی بیان کرد: در سال 1357 به رغم اینکه استان از واحدهای صنعتی تولیدکننده قطعات خودرو برخوردار بود، اما به دلیل عدم وجود واحد تولیدی خودرو، زمینه بازار فروش در استان فراهم نشد که در سال 1384 واحد خودرو سازی ایران خودرو خراسان با ظرفیت تولید 150 هزار دستگاه خودرو در سال توانست به این مهم جامه عمل بپوشاند و در این راستا طی سالهای 92 تا پایان هفت ماه امسال 652 هزار و 472 دستگاه خودرو توسط این شرکت تولید شد.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: به رغم وجود مواد اولیه در خراسان رضوی، نیاز استان به کاشی و سرامیک خارج از این منطقه تامین می شد که با احداث واحدهای تولیدی در این زمینه، هم اینک سالانه 40 میلیون متر مربع کاشی و سرامیک در استان تولید و مازاد آن به کشورهای دیگر صادر می شود.
وی افزود: طی سالهای اخیر 26 میلیون متر مربع ظرفیت جدید تولید در حوزه کاشی و سرامیک نیز به جوازهای تاسیس صادره برای واحدهای تولیدی در خراسان رضوی افزوده شده است.
وی اظهار داشت: تولید و صادرات طلا و مصنوعات آن برای اولین باردر خراسان رضوی بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفت که طی دو سال اخیر 2 هزار و 353 کیلو گرم طلا و مصنوعات آن از استان به خارج از کشور صادر شده است.

* وضعیت فعلی استان خراسان رضوی
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: این استان از نظر تعداد واحدهای صنعتی و اشتغال پس از استان های تهران و اصفهان رتبه سوم کشور و از حیث سرمایه گذاری صنعتی رتبه هفتم کشور را دارد، همچنین خراسان رضوی رتبه دوم قطعه سازی در کشور و قطب صنایع غذایی به شمار می رود.
علیرضایی اظهار داشت: هفت درصد تعداد واحدهای صنعتی، 6 درصد سرمایه گذاری صنعتی و هشت درصد اشتغال صنعتی کشور متعلق به خراسان رضوی است.
وی بیان کرد: در خراسان رضوی، بخش ساخت محصولات کانی غیر فلزی با اختصاص 30 هزار و 460 میلیارد ریال ( 18 درصد از کل سرمایه گذاری) بیشترین سهم و بخش ساخت فلزات اساسی با سرمایه گذاری 29 هزار و 784 میلیارد ریال (17.6 درصد از کل سرمایه گذاری ) رتبه دوم و استخراج کانی های فلزی با اختصاص 29 هزار و 187 میلیارد ریال ( 17.3 درصد از سرمایه گذاری ) رتبه سوم را در بین صنایع استان دارد.
وی گفت: از نظر اشتغال نیز، بخش محصولات غذایی و آشامیدنی با 40 هزار و 382 نفر (21 درصد از کل اشتغال استان) دارای بیشترین میزان اشتغال صنعتی در خراسان رضوی و بخش سایر محصولات کانی غیرفلزی با 35 هزار و 92 نفر (18.1 درصد از کل اشتغال استان ) رتبه دوم و ساخت ماشین آلات و تجهیزات با 16 هزار و 199 نفر (8.4 درصد) رتبه سوم را در بین کل صنایع خراسان رضوی دارد.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی افزود: رویکرد عمومی توسعه صنایع استان به سوی توازن در مناطق محروم استان است به طوری که جایگاه شهرستان ها در پروانه ها تغییر و سهم شهرستانها افزایش یابد.
علیرضایی اظهار داشت: سهم مشهد از سرمایه گذاری پروانه های بهره برداری صنعتی از 64 درصد کل استان در سال 1392 به 9 درصد در سال 1396 و سهم سایر شهرستان ها از این بخش از 36 درصد در سال 92 به 91 درصد در سال 96 رسید.
وی بیان کرد: هم اینک مهمترین رسته های تولیدی در استان فولاد، منسوجات، کاغذ، خودرو، دارو، روغن نباتی، آرد، شیرخشک، کاشی و سرامیک، کنسانتره و گندله، چینی مظروف، آهن اسفنجی، کنسانتره مس، سنگ ساختمانی، شیشه، طلا، سیمان و نخ است.

* مشکلات، اولویت ها و طرحهای آینده
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: در پایان سال 1396 سهم اشتغال استان در بخش صنعت 30.8 درصد بود، این در حالی است که سهم اشتغال استان در بخش های کشاورزی و خدمات به ترتیب 23.8 و 45.5 درصد می باشد.
علیرضایی اظهار داشت: مهمترین چالشهای اقتصادی استان شامل اقتصاد تمرکز گرا، نرخ بیکاری به نسبت زیاد با توجه به ظرفیت های استان، کمبود آب برای توسعه صنایع استان و الگوی نامناسب مصرف در بخش کشاورزی و کمبود زمین با کاربری صنعتی است.
وی اظهار داشت: با این حال هم اینک 308 طرح صنعتی با پیشرفت بالای 60 درصد با سرمایه گذاری 35 هزار و 559 میلیارد ریال و اشتغالزایی برای 13 هزار و 714 نفر در استان وجود دارد که در این طرحها، از نظر سرمایه گذاری به ترتیب گروه استخراج کانی های فلزی با سرمایه گذاری 12 هزار و 628 میلیارد ریال، محصولات کانی غیرفلزی با سرمایه گذاری هفت هزار و 927 میلیارد ریال و ساخت منسوجات با سرمایه گذاری 2 هزار و 491 میلیارد ریال رتبه اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی ادامه داد: از نظر تعداد طرح های در حال اجرا به ترتیب گروه محصولات کانی غیر فلزی و محصولات غذایی و آشامیدنی ها هرکدام با 45 طرح و محصولات فلزی فابریکی با 35 طرح در رتبه های اول تا سوم قرار دارند.
وی بیان کرد: تکمیل زنجیره فولاد، احداث واحد تولیدی ورق به منظور تامین نیاز بدنه خودرو برای کارخانجات خودروسازی استان و واحدهای تولید لوازم خانگی، احداث واحد پتروشیمی و صنایع پایین دستی گوگرد، احداث واحد تولیدی خودروهای برقی و هیبریدی وکمک به کاهش آلودگی هوا از اولویت های صنعتی خراسان رضوی به شمار می رود.

* شهرک ها و نواحی صنعتی
پیش از انقلاب اسلامی هیچ شهرک یا ناحیه صنعتی در ایران وجود نداشت و این ابتکار پس از انقلاب به منظور تسهیل شرایط تولید و ساماندهی واحدهای صنعتی با در اختیار گذاشتن زمین و زیرساخت های لازم تحت مدیریت دولت با شکل گیری شرکت شهرک های صنعتی و سپس سازمان صنایع کوچک بوجود آمد.
مدیر عامل شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: این شرکت از سال 1364 در استان راه اندازی شد و در سال 1384 در پی ادغام سازمان صنایع کوچک با شرکت شهرک های صنعتی، معاونت صنایع کوچک نیز به آن ملحق گردید.
مسعود مهدی زاده مقدم اظهار داشت: در سال 1367 و 10 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سه شهرک و ناحیه صنعتی در خراسان وجود داشت که امروز این تعداد به 48 شهرک و ناحیه صنعتی رسیده که در 40 مورد از آن زمین برای راه اندازی واحد صنعتی در حال واگذاری است.
وی بیان کرد: کل اراضی تحت اختیار شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی هشت هزار و 600 هکتار است که عملیات اجرایی در پنج هزار و 400 هکتار آن انجام گرفته است و از این میزان 600 هکتار به واحدهای صنعتی تعلق دارد.
وی افزود: کل واحدهای صنعتی که در شهرک ها و نواحی صنعتی خراسان رضوی مستقر هستند دو هزار و 569 واحد است که در مجموع 43 درصد از واحدهای صنعتی ، 23 درصد از سرمایه گذاری صنعتی و 39 درصد از اشتغال صنعتی استان را در اختیار دارد.
مدیر عامل شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی گفت: سهم این شرکت از کل آب صنعتی استان 14 صدم درصد است اما این شرکت به ازای برخورداری هر یک لیتر در ثانیه برای 83 نفر اشتغال ایجاد کرده در حالی که متوسط کشوری در این زمینه 55 نفر است.
وی با بیان اینکه 500 هزار مترمکعب در ساعت ظرفیت تامین گاز در شهرک های صنعتی است، افزود: هم اینک 34 شهرک صنعتی از گاز برخوردارند و 22 شهرک مجهز به فیبرنوری هستند که تاپایان سال شهرکهای دارای گاز به 37 شهرک و شهرکهای دارای فیبرنوری به 28 شهرک می رسد.
وی افزود: این شرکت به ازای واگذاری هر هکتار زمین به واحد صنعتی برای 54 نفر شغل ایجاد کرده در حالی که متوسط کشوری در این زمینه 42 نفر است، این شرکت به ازای دریافت هر یک مگاوات برق برای 116 نفر شغل ایجاد کرده در حالی که متوسط کشوری در این زمینه 95 نفر است.
مهدی زاده مقدم تسهیل امور صنایع کوچک، اعمال سیاست های حمایتی نظیر شکل گیری کسب و کارهای کوچک و متوسط و توسعه مدلهای خوشه ای را از دیگر اقدامات شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی برشمرد.
وی گفت: تاکنون 20 شبکه کسب و کار در خراسان رضوی شناسایی و پنج شبکه منجر به تشکیل خوشه صنعتی شده است که مطالعات این خوشه ها به اتمام رسیده و در حال توسعه هستند.
وی راه اندازی پنج شرکت مدیریت صادرات برای ارائه خدمات مشاوره ای در حوزه بازاریابی و فروش در شهرکهای صنعتی، ایجاد سه کنسرسیوم در حوزه تجهیزات پزشکی و ماشین سازی و ساختمان، ایجاد نظام مبادلات پیمانکاری فرعی برای صنایع قطعه سازی را از دیگر اقدامات این شرکت دانست.
مدیرعامل شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی گفت: هم اینک هشت تصفیه خانه متمرکز در شهرک ها و نواحی صنعتی استان با ظرفیت تصفیه 14 هزار مترمکعب فاضلاب در شبانه روز مستقر است که این تعداد 75 درصد از واحدهای تولیدی مستقر در شهرکها و نواحی صنعتی را پوشش می دهد.
مهدی زاده مقدم اظهار داشت: با طرحهای توسعه ای که در حوزه تصفیه خانه برای خراسان رضوی تعریف شده است، ظرفیت شبکه تصفیه فاضلاب در شهرک ها و نواحی صنعتی استان طی 2 سال آینده به 23 هزار متر مکعب در شبانه روز می رسد.
منبع: ایرنا